تاریخچه شیشه‌گری با تمرکز بر ایران و شیشه‌گری با حرارت مستقیم

شیشه‌گری یکی از کهن‌ترین صنایع دستی بشر است که پیشینه آن به بیش از 4000 سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. ایران، به عنوان یکی از مراکز مهم تمدنی، نقش برجسته‌ای در توسعه این هنر داشته است. این مقاله به بررسی تاریخ شیشه‌گری در ایران، روش‌های مختلف تولید شیشه، و به طور ویژه تکنیک شیشه‌گری با حرارت مستقیم می‌پردازد.

شیشه‌گری از دیرباز در تمدن‌های باستانی مانند مصر، بین‌النهرین و ایران توسعه یافته است. شواهد نشان می‌دهد که اولین اشیای شیشه‌ای در ایران متعلق به هزاره دوم قبل از میلاد هستند. صنعت شیشه‌گری ایرانی در دوره‌های مختلف، به‌ویژه در دوران ساسانی و اسلامی، به اوج خود رسید.

در هزاره دوم قبل از میلاد، شیشه بیشتر به‌صورت مهره، ظروف کوچک و تزئینات معماری استفاده می‌شد. آثار کشف‌شده در تپه‌های سیلک و شوش نشان‌دهنده مهارت ایرانیان در ساخت شیشه‌های رنگی و شفاف است. در دوره هخامنشیان (۵۵۰-۳۳۰ ق.م)، شیشه به‌عنوان یک کالای تجملی تولید و به سایر مناطق صادر می‌شد. اما شکوفایی اصلی صنعت شیشه‌گری در ایران در دوران اشکانی و ساسانی رخ داد.

با ورود اسلام، هنر شیشه‌گری در ایران پیشرفت بیشتری کرد. شهرهایی مانند ری، نیشابور و جرجان به مراکز مهم تولید شیشه تبدیل شدند. در این دوران، تکنیک‌های مختلفی مانند شیشه‌گری با قالب، شیشه‌گری دمشی، و شیشه‌گری با حرارت مستقیم توسعه یافت.

در دوره قاجار و پهلوی، صنعت شیشه‌گری ایران با ورود تکنولوژی‌های جدید دچار تغییر شد. با این حال، هنوز هم کارگاه‌های سنتی در شهرهایی مانند اصفهان، قم و تهران به تولید شیشه‌های دستی مشغول‌اند.

شیشه‌گری با حرارت مستقیم روشی است که در آن هنرمند بدون استفاده از قالب‌های صنعتی، شیشه را مستقیماً در معرض حرارت قرار داده و با ابزارهای دستی آن را شکل می‌دهد. این تکنیک شامل مراحل زیر است:

ذوب شیشه: شیشه خام یا خرده‌شیشه‌های بازیافتی در کوره‌ای با دمای ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود. شکل‌دهی: هنرمند با استفاده از دمیدن، ابزارهای فلزی، و حرارت مستقیم، فرم‌های مختلفی را ایجاد می‌کند. سرد کردن تدریجی: برای جلوگیری از ترک‌خوردگی، قطعات شیشه‌ای به‌آرامی سرد می‌شوند.

ایجاد اشکال پیچیده و ظریف مناسب برای تولید ظروف هنری، چراغ‌های تزئینی و مجسمه‌های شیشه‌ای امکان ترکیب رنگ‌های مختلف در فرآیند تولید

شیشه‌گری در ایران، با وجود تغییرات تکنولوژیکی، همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع دستی باقی مانده است. شیشه‌گری با حرارت مستقیم، به دلیل انعطاف‌پذیری بالا و امکان خلق آثار هنری منحصر‌به‌فرد، جایگاه ویژه‌ای در میان هنرهای شیشه‌ای دارد.

بورکهارت، لوسی. تاریخ شیشه‌گری در ایران، انتشارات دانشگاه تهران، ۲۰۱۰. گدار، آندره. هنر ایران باستان، ترجمه پرویز ناتل خانلری، ۱۳۵۶. مقالات منتشرشده در مجله هنرهای سنتی ایران.